Süleymanşah (1075-1086)
Anadolu’da kurulan ilk Müslüman Türk devleti olan Anadolu Selçuklularının kuruluş tarihi hakkında tarihçiler arasında farklı görüşler bulunmaktadır. Anadolu’nun fatihi olan Süleymansah ve kardeşlerinin Anadolu’ya nasıl geldikleri ve hangi unvanlarla geldikleri, yerli ve yabancı tarihçiler arasında hala tartışılmaktadır.
M. Altay Köymen, bu konuda üç farklı görüş ortaya koyarak, devletin 1073, 1077 ve 1092 olmak üzere üç kez kurulduğunu iddia etmektedir. Köymen, özetle şöyle der: “Sultan Meliksah, Abbâsî Halifesinin tavsiyesi ve belki de baskısıyla, 1073’te Kutalmış’ın oğullarına Anadolu’yu vermiştir. Ancak burada dikkat çeken bir nokta, devlet kurma yetkisinin sadece bir kardeşe değil, dört kardeşe (Bizans kaynaklarına göre beş) birden verilmiş olmasıdır. Bu, Selçuklu hanedanı içindeki iki kol arasındaki rekabetin etkisiyle açıklanabilir. Meliksah, tek bir hükümdarın yönettiği güçlü bir devlet yerine, dört kardeşin ortaklaşa yöneteceği daha zayıf bir devleti tercih etmiş olabilir. Ayrıca, bu dönemde Anadolu’da Danışmendliler, Mengücüklüler ve Saltuklular gibi vasal devletlerin varlığı, Türkiye Selçukluları’na karşı bir tedbir olarak düşünülebilir. Bu, Anadolu Selçuklu Devleti’nin ilk kuruluşudur.”
Sultan Meliksah, Süleymansah ile ağabeyi Mansur arasında çıkan anlaşmazlık üzerine Porsuk komutasındaki bir orduyu Anadolu’ya göndererek Mansur’u saf dışı bırakmış, diğer kardeşlerini merkeze alarak Süleymansah’ın Anadolu’ya tek başına hâkim olmasını sağlamış ve onu yeni hükümdar ilan etmiştir (1077).
Süleymansah’ın 1086’daki ölümünden sonra devletin başına bir hükümdar tayin edilmemesi nedeniyle, ikinci kuruluş dönemi de sona ermiş ve devlet, 1092’de Sultan Meliksah’ın ölümünden sonra I. Kılıç Arslan tarafından üçüncü ve son kez kurulmuştur.
Mükrimin Halil Yinanç, Türkiye Selçukluları’nın 1077’de kurulduğunu ve ilk başkentinin Konya olduğunu savunur. Yinanç, özetle şunları söyler: “Bizans İmparatoru Botaniates, isyan ederek tahta çıkmaya çalışan Bryennios’a karşı Anadolu’daki Türk beylerinden Süleymansah ve Mansur’dan yardım istemiştir. Süleyman ve Mansur, Kütahya yakınlarında karargâh kurarak İstanbul’a kadar gelmişlerdir. Ancak iki kardeş arasında anlaşmazlık çıkar ve Süleymansah, kardeşini Sultan Meliksah’a şikayet eder. Sultan, Bizans İmparatoruna elçi göndererek Mansur’un öldürülmesini ister, fakat sonuç alamaz. Sonunda iki kardeş yeniden birbirleriyle mücadele etmeye başlarlar. Süleymansah ikinci kez Meliksah’a elçi göndererek yardım ister. Bunun üzerine Sultan Meliksah, Porsuk komutasında bir ordu gönderir ve yapılan mücadelede Mansur öldürülür. Böylece Anadolu’daki hükümdarlık, Meliksah’a sadık olan Süleymansah’a verilmiştir. Abbâsî Halifesi de Süleymansah’a saltanat elbiseleri göndererek onu resmen hükümdar ilan etmiştir (1077).”
Zeki Velidi Togan, Türkmen beyleriyle birlikte tüm Anadolu’yu fetheden Süleymansah’ın, 1080’de İznik’i başkent yaparak Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurduğunu belirtir.
Fransız araştırmacı I. Laurent ise, Süleymansah’ın Anadolu’daki Türk kuvvetleri üzerinde tam otorite kurduktan sonra Meliksah’ı tanımayarak Abbâsî Halifesi’nin iznini almadan kendini sultan ilan ettiğini ve 1081’de İznik’i başkent yapan bir devlet kurduğunu söyler.
Osman Turan, aynı konuda şu görüşü savunur: “Bazı kaynaklar, Süleymansah’ın Alp Arslan tarafından Anadolu’nun fethiyle görevlendirildiğini ve bu topraklarda hükümdarlık hakkı verildiğini belirtir. Ancak bunun tarihi gerçeklerle ilgisi yoktur. Süryani Mikhail, Süleymansah’ın Malazgirt Savaşı’na katıldığını ve bu başarıdan ötürü Anadolu’da saltanat hakkının verildiğini iddia eder. Ancak Alp Arslan’ın rakibi olan Kutalmışoğulları’na bu tür bir teklifin yapılması mümkün değildir. Bu durum, kaynakların Süleymansah ve kardeşlerinin Anadolu’ya gelişinin ancak Meliksah zamanında olduğunu belirtmeleriyle çelişmektedir.”
Anadolu’da hüküm süren Selçuklu beyleri arasında, Artuk Bey hariç, pek azının faaliyetleri hakkında bilgi bulunur. Artuk Bey, Malazgirt’te Romanos Diogenes’e karşı kazandığı zaferlerle adını duyurmuş ve sonrasında Bizans tahtına göz diken rakipleriyle mücadele etmiştir.
Süleymansah’ın Anadolu’ya girdiği yerler kesin olarak bilinmemekle birlikte, bazı kaynaklar onun Konya civarında faaliyet gösterdiğini ve yakınındaki Gâvele Kalesi’ni fethettiğini belirtir. Konya’nın 1075’te Selçuklular’ın eline geçtiği ve Kutalmışoğulları tarafından merkez olarak kullanıldığı kabul edilebilir.