Karmatîlik nedir?

Karmatîlik, 9. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan ve özellikle Şii İslam içinde gelişen bir hareket ve mezhep olarak bilinir. Karmatîler, adlarını Karmat adlı bir liderden alırlar ve bu hareketin temelleri, özellikle batınîlik ve sosyal reform üzerine inşa edilmiştir. Karmatîlik, İslam’ın özellikle Şii yorumu içinde yer almakla birlikte, kendi özgün öğretileri ve uygulamalarıyla ayrılır.

Karmatîliğin Tarihi ve Kökeni:

1. Karmatîlik Hareketinin Doğuşu: Karmatîlik, İsmailîlikten türemiş bir hareket olarak kabul edilir. İsmailîlik, Şii İslamın bir mezhebi olup, özellikle batınî anlayışa ve İmamete dayalı bir inanç sistemine sahiptir. Karmatîlik, özellikle İsmailîliğin erken dönemiyle bağlantılıdır, ancak zamanla daha radikal bir yönelim kazanmıştır.
2. Ebu Sa’id el-Cürcanî ve Karmatîlik: Karmatîlik hareketi, Ebu Sa’id el-Cürcanî (veya bazen Ebu Sa’id el-Karmatî) tarafından 9. yüzyılın sonlarında Hicaz’da kurulmuştur. Bu hareketin kurucusu ve lideri olan Cürcanî, başlangıçta İsmailî mezhebinin etkisiyle hareket etmiş, fakat daha sonra kendi özgün görüşlerini geliştirmiştir. Karmatîler, özellikle zenginliğe karşı bir tutum ve toplumsal eşitlik adına çeşitli radikal görüşler savunmuşlardır.
3. Karmatîlerin Öne Çıkan Eylemleri: Karmatîlerin en ünlü eylemlerinden biri, 930 yılında Kâbe’yi basarak Hacerülesved‘i (Kâbe’deki siyah taş) çalmalarıdır. Bu olay, İslam dünyasında büyük bir şok yaratmış ve Karmatîlik hareketinin ne kadar radikal olduğunu gösteren bir dönüm noktası olmuştur. Ayrıca, Karmatîler haccı reddetmiş, İslam’ın geleneksel ritüellerini eleştirmiş ve toplumsal adaletsizliği ortadan kaldırmaya yönelik hareketlerde bulunmuşlardır.
4. Baasîlik ve Eşitlikçi Öğretiler: Karmatîlik, hem dini hem de toplumsal düzeyde önemli değişiklikler ve yenilikler öneren bir harekettir. Karmatîler, özellikle toplumsal eşitlik ve paylaşımcı ekonomi anlayışını savunmuşlardır. Bunun yanında, onların mülkiyet, aile yapısı ve toplumsal normlara karşı eleştirileri, dönemin geleneksel İslam toplumlarında tepki uyandırmıştır.

Karmatîliğin Temel Öğretileri:

1. Batınîlik: Karmatîler, batınîlik anlayışını benimsemişlerdir. Bu, İslam’ın zahirî anlamlarının ötesinde, gizli ve derin anlamların olduğunu kabul eden bir öğretidir. Karmatîler, Kur’an ve Hadislerin zahiri anlamlarının, toplumdaki çoğunluğun kavrayamayacağı derin ve gizli anlamlar taşıdığına inanmışlardır.
2. İmamet ve Liderlik: Karmatîler, İmamet anlayışına büyük bir önem verirlerdi ve İmamın, toplumun manevi lideri olduğuna inanırlardı. İmamların ilahi olarak yöneticilik yeteneklerine sahip olduğuna inanılır, bu yüzden İmamların toplum üzerinde derin bir manevi ve toplumsal etki kurmalarının gerektiği savunulurdu.
3. Toplumsal Eşitlik: Karmatîlik, özellikle toplumsal eşitlik ve paylaşımcı toplum düzeni anlayışını savunmuştu. Karmatîler, özellikle zenginliğin adaletsiz dağılımını eleştirmiş ve tüm üyelerinin ekonomik olarak eşit olmasını istemiştir. Ayrıca, özel mülkiyetin ve sosyal sınıf ayrımlarının ortadan kaldırılması gerektiğini savunmuşlardır.
4. Haccı ve Geleneksel Ritüelleri Reddetmek: Karmatîler, Hac gibi geleneksel İslam ibadetlerini reddetmişlerdir. Onlara göre, gerçek inanç ve ibadet, dışsal ritüellerin ötesindedir ve kişinin içsel safiyetine dayanır. Kâbe’nin içindeki taşların ve diğer sembollerin, manevi anlam taşıdığına inanmak yerine, onları dünyevi bir araca indirgemişlerdir.
5. Karmatîler ve Zühd (Dünya İlgisizliği): Karmatîlik, aynı zamanda bir zühd hareketidir. Dünyevi şeylerden kaçınmak ve manevi bir hayat yaşamak anlayışı, Karmatîlerin yaşam biçiminde önemli bir yer tutmuştur. Bu, daha sade ve ruhani bir yaşam sürmeyi gerektiren bir yaklaşımdır.

Karmatîlik Hareketinin Çöküşü:

1. Abbâsîler ve Karşıtlık: Karmatîlik, özellikle Abbâsî yönetimi altında büyük bir karşıtlıkla karşılaşmış ve zamanla baskılarla yok edilmeye çalışılmıştır. Abbâsîler, Karmatîlik hareketini, dini sapkınlık ve sosyal kargaşa olarak görmüşlerdir. Karmatîler, zaman içinde Abbâsîler tarafından pek çok defa bastırılmaya çalışılmıştır.
2. Karmatîlerin Sonraki Yüzyıllardaki Etkileri: Karmatîlik, zamanla, özellikle Fâtımîler ve İsmailîlik gibi diğer İslam reform hareketleriyle birleşmiş ve daha az radikal bir hale gelmiştir. Ancak, hareketin temel öğretileri ve radikal söylemleri, ortaçağ İslam dünyasında önemli bir iz bırakmıştır.

Sonuç:

Karmatîlik, Şii İslam’ın bir alt mezhebi ve sosyal devrimci hareket olarak önemli bir yer tutar. Batınîlik, toplumsal eşitlik ve dini ritüelleri reddetme gibi öğretileriyle, dönemin Sünni İslam anlayışından ve geleneksel İsmailîlikten ayrılan bir düşünce yapısına sahipti. Karmatîler, özellikle İslam toplumundaki eşitsizlikleri ve dünyevi ihtirasları eleştirerek, radikal bir sosyal reform önerdiler.